بیماری سلیاک یا اسپروی سلیاک یک اختلال خودایمنی روده باریک با زمینه ژنتیکی (ارثی) است. در این بیماری گوارشی پرزهای روده باریک آسیب دیده و در جذب مواد اختلال دارد.
در صورتیکه بیماران مبتلا به سلیاک پروتئینی از دسته گلوتن (gliadin) که در برخی از غلات مانند گندم، جو، چاودار و گاه جوی دوسر وجود دارد را مصرف کنند دچار علایم عدم تحمل میشوند. ظاهراً ورود گلوتن به سلولهای پرزهای روده موجب پاسخ سیستم ایمنی می‌شود.
بیماری سلیاک چیست؟
بـیـماری سلیـاک(CELIAC=COELIAC) و یـا عـارضـه عـدم تحمل گلوتن(GLUTEN) یک اختلال مادرزادی، خود ایمنی و آلرژیک روده باریک می بـاشد. ایـن بــیماری در افرادی که زمـینه ژنتیک دارند میتواند در هر سنی بروز یابد.
علت آن واکنش غیرطـبیعی سیستم ایمنی بدن با پروتئین گلوتن می باشد. هنگامی که گلوتن وارد روده باریک می شـود، سیسـتم ایـمـنـی بــدن بـا آنــزیــم تــرانــس گلـوتـامـیـناز (TRANGLUTAMINAS) بافـتی واکنـش نشان میدهد، این واکنـش سبـب التـهاب روده بـاریـک و آسیـب دیدن، تحلیل رفتـن، کـوتـاه شـدن و نـهایـتـا تخـریـب پرزهای روده کوچک (VILLI) می شود.
این امر باعث میگردد تا کارایی پرزهای روده کاهش یافته و مواد مغذی بدون جذب از روده ها عبور و همراه با مدفوع دفع گردند.
گلوتن (GLUTEN) یک پروتئین ارگانیک است که بطور ترکیب با نشاسته در آندوسپرم برخی غلات به ویژه گندم(WHEAT)، جو(BARLEY) و جو سیاه و یا چاودار (RYE) موجود میباشد.
گلوتن 80 درصد پروتئینهای گندم را به خود اختصاص داده است. قابلیت ارتجاعی خمیر نان که به آن اجازه ورآمدن میدهد، به علت وجود گلوتن در آرد است.
شیوع بیماری سلیاک:
شیوع آن در 1 درصد جمعیت است. به عبارتی از هر 100 تا 300 نفر یکی مبتلا به سلیاک است. این بیماری ارثی است و چنانچه یکی از بستگان نزدیک شما مبتلا به سلیاک باشد، احتمال مبتلا شدن شما به این بیماری 10 تا 20 درصد است.
بسیاری از موارد این بیماری معمولا تشخیص داده نشده، و یا به اشتباه نشانگان روده تحریک پذیر و یا بیماری کرون تشخیص داده میشوند.
افرادی که مبتلا به دیابت وابسته به انسولین، کولیت روده و مشکلات تیروئید می باشند بیشتر مستعد ابتلا به سلیاک میباشند.
برای اینکه فردی به بیماری سلیاک دچار گردد 3 چیز بایستی روی دهد:
- به ارت بردن ژن این بیماری (داشتن زمینه ژنتیکی).
- مصرف گلوتن.
- عوامل آغازگر این ژن (استرس، تراما (عمل جراحی و یا حاملگی)، عفونتهای ویروسی)
علایم سلیاک:
علایم بیماری سلیاک می تواند به شکل مشکلات روده ای و یا در اثر سوء تغذیه تظاهر یابند.
50 درصد افراد مبتلا به سلیاک فاقد هرگونه علایم روده ای میباشند.
1- علایم کلاسیک به شرح زیر می تواند باشد:
- اسهال حجیم، بدبو و رنگ پریده
- کاهش وزن
- کندی رشد و کوتاهی قامت
- خستگی مزمن-
- سوء جذب چربی (مدفوع حجیم و روغنی میگردد)
- کم خونی فقر آهن
- درد شکم-ورم شکم
- نفخ و یبوست
- زخم های دهانی
- افسردگی
- گرفتگی عضلانی
- درد استخوان.
2- به علت آسیب به روده درجاتی از عدم تحمل لاکتوز بروز می کند.
3- تغییر در ساختار روده باریک جذب ریز مغذی ها، مواد معدنی و ویتامین های محلول در چربی را مختل میسازد.
4- عدم توانایی در جذب کربوهیدراتها و چربیها میتواند به کاهش وزن،کندی رشد در نوجوانان و یا خستگی منجر گردد.
5- کم خونی(آنمی): به علت سوء جذب آهن، فولیک اسید و ویتامین B12 میتواند به کم خونی فقر آهن و کم خونی مگالوبلاستیک منجر گردد. همچنین التهاب روده باریک ممکن است به از دست رفتن میکروسکوپی خون از روده کوچک بیانجامد.
6- پوکی استخوان: سوء جذب ویتامین D و کلسیم میتواند به پوکی استخوان، نرمی استخوان، کاهش تراکم استخوانها و انقباضات عضلانی (تتانی) بیانجامد.
7- کاهش جذب ویتامین K میتواند مکانیسم انعقاد خون را مختل کرده و به خونریزی منجر گردد.
8- بیماری سلیاک باعث افزایش تکثیر باکتریهای روده کوچک گردیده که سوء جذب ریز مغذی ها را تشدید می کند.
9- کمبود ویتامینهای A,D,E.
10- نقص پادتن ایمنوگلوبین: در 2 درصد بیماران مبتلا به سلیاک مشاهده می شود. همچنین این عارضه ریسک ابتلا به سلیاک را 10 برابر می کند. این پادتن غشاء مخاطی دهان، مجاری هوایی و مجاری گوارش را در برابر عفونتها محافظت می کند.
11- درماتیت هرپتی فرم(HERPETIFORMIS DERMATITIS): یک اختلال پوستی مزمن است که با بثورات جلدی خارش دار (در نواحی باسن، آرنج ها، زانوها) بروز مییابد. عامل آن آنزیم ترانس گلوتامیناز پوست میباشد. در 2 درصد بیماران سلیاک مشاهده میگردد.
12- کندی و یا توقف رشد، و تاخیر در بلوغ ممکن است بدون علایم بارز روده ای و یا سوء تغذیه شدید در نوجوانان تظاهر یابد.
13- سقط جنین و ناباروری در زنان.
14- صرع، آتاکسی(ATAXI)(عدم هماهنگی حرکتی-فرد در راه رفتن مشکل دارد) و نوروپاتی محیطی (سوزن سوزن شدن دستها و پاها)، مشکلات روماتیسمی، ضعف وسردرد های میگرنی.
15- عدم درمان به موقع میتواند به سرطانهای روده کوچک منجر گردد. 20 درصد بیماران مبتلا به سلیاک در صورت عدم درمان به سرطان روده کوچک دچار خواهند شد.
علایم سلیاک در کودکان:
- مشکلات یادگیری، رفتاری و تمرکز.
- تحریک پذیری، اسهال، استفراغ، نفخ شکم، کوتاهی قد و رشد ناکافی، نقص در مینای دندان.
مراحل تشخیص سلیاک:
غربالگری سلیاک در کودکی و نوجوانی.
- آزمایش خون برای شناسایی پادتن های ENDOMYSIUM ،سطح آنتی بادی ضد گلیادین و سطح آنتی بادی ضد بافتی ترانس گلوتامیناز.
- بیوپسی (نمونه برداری از بافت) از روده کوچک برای شناسایی آسیب به پرزهای روده ای.
- آزمایش خون برای تشخیص کم خونی،سطوح کلسیم،آهن و فولیک اسید.
درمان سلیاک:
تنها راه درمان این بیماری پیروی از رژیم غذایی 100 بدون گلوتن تا پایان عمر میباشد.
نکته: پس از حذف گلوتن از رژیم غذایی روده باریک بسرعت شروع به بازسازی خود می کند. اما در مواردی نیز این بازسازی انجام نگرفته و بایستی از داروهای سرکوبگر سیستم ایمنی (استروئیدها) برای بیمار تجویز گردد.
- حذف گندم، جو، جو دوسر، جوی سیاه و یا چاو دار و همچنین تمام فراورده هایی که حاوی این غلات میباشد. نظیر: نانها، بیسکوئیت ها، کیکها، کلوچه ها، شیرینی ها، پاستا (ماکارونی)، سوپ ها، سسها، پیتزا.
- مصرف مکمل های غذایی (ویتامینها و مواد معدنی) برای برطرف شدن آثار سوء تغذیه.
چه غذاهایی حاوی گلوتن و چه غذاهایی فاقد آن میباشند:
1-مواد غذایی حاوی گلوتن: سس مایونز، سس خردل، سس سویا، سرکه سفید، سوسیس، کالباس، آبجو، ویسکی، برخی آب نباتها، برخی شکلاتها، مارینادها، مکمل های گیاهی، کلیه محصولات گوشتی کنسرو شده، کباب کوبیده رستورانها، شنیسل مرغ و گوشت، نشاسته گندم، نسکافه و قهوه، شکر قهوه ای، کشک، برخی بستنی ها، شیر خشک، برخی پنیرهای خامه ای، چیپس سیب زمینی (مگر عاری از آرد غلات ممنوعه باشد)، کنسروهای میوه، برخی داروها و مکملهای غذایی.
2- مواد غذایی فاقد گلوتن: سیب زمینی، سبزیجات، میوه ها، گوشت قرمز، ماهی، مرغ، تخم مرغ، لبنیات، آجیل (غیر بو داده)، ذرت، برنج، سالادها، لوبیا.
برای پخت پز از روغن زیتون و آفتاب گردان استفاده کنید.
آرد برنج، ذرت و سیب زمینی را جایگزین آرد گندم کنید.
از محصولات فاقد گلوتن موجود در بازار استفاده کنید.
توجه داشته باشید مقادر بسیار اندک گلوتن نیز به اندازه مقادر زیاد آن برای شما مضر بوده و میتواند به روده باریک آسیب برساند.
توصیه میگردد تا ناپدید شدن علایم بیماری از مصرف شیر (به علت وجود لاکتوز)، غذاهای چرب و پر فیبر اجتناب ورزید.
جو دوسر(OATS): فاقد گلوتن است، اما گاهی اوقات در کنار سایر غلات حاوی گلوتن روییده و یا همراه با آنها آسیاب میگردد. از اینرو معمولا آلوده به گلوتن می باشند. همچنین جو دوسر حاوی اونین(AVENIN) است که برای مخاط روده سمی بوده و میتواند آغازگر واکنش آلرژیک در بیماران مبتلا به سلیاک باشد.