دلیل کم کردن وزن به صورت ناگهانی
اشتها و سوختوساز بدن بهوسیله عوامل هورمونی و عصبی تنظیم میشود. در این فرآیند، مراکز تغذیه و سیری در هیپوتالاموس نقش محوری دارند. افراد سالم با وجود تغییر در مصرف کالری و میزان فعالیت روزانه، اغلب وزن خود را در یک محدوده پایدار حفظ میکنند، اما اگر مصرف کالری بهطور قابلتوجهی از کالری در دسترس بیشتر باشد، کاهش وزن رخ میدهد.
کاهش وزن ناخواسته و ناگهانی اغلب نشانه بیماری زمینهای است؛ بهخصوص اگر فرد قبلا وزن مناسبی داشته است. به همین دلیل پزشکان باید در چکاپهای معمول از تغییرات وزن نیز سوال کنند. در بعضی از موارد، بیمار واقعا دچار کاهش وزن است اما نسبت به آن آگاهی ندارد.
در نیمی از موارد نیز فرد مدعی کاهش وزن شدید است اما پس از اندازهگیری عینی وزن در مطب متوجه میشود که تغییر محسوسی در وزن خود نداشته است.
کاهش وزن میتواند دلایل متعددی داشتهباشد. از یک اسهال و استفراغ ساده گرفته تا بیماریهای خوشخیم دستگاه گوارش و سرطانها همگی میتوانند ناخواسته باعث کاهش وزن شوند. از آنجا که کاهش وزن شدید و ناگهانی با افزایش خطر عفونتها، پوکی استخوان و مرگ و میر همراه است، شناسایی علل آن اهمیت ویژهای دارد.
کدام کاهش وزن خطر دارد؟
اشتها و سوختوساز بدن بهوسیله عوامل هورمونی و عصبی تنظیم میشود. در این فرآیند، مراکز تغذیه و سیری در هیپوتالاموس نقش محوری دارند. افراد سالم با وجود تغییر در مصرف کالری و میزان فعالیت روزانه، اغلب وزن خود را در یک محدوده پایدار حفظ میکنند، اما اگر مصرف کالری بهطور قابلتوجهی از کالری در دسترس بیشتر باشد، کاهش وزن رخ میدهد.
باید توجه داشت که از حدود60 سالگی بهطور متوسط هر سال نیمکیلوگرم از وزن بدن کم میشود، بنابراین کاهش وزن ناخواسته در سالمندان غیرشایع نیست، اما اگر میزان کاهش وزن قابلتوجه باشد و طی 6 ماه تا 12 ماه رخ دهد، باید حتما بررسی قرار شود. این نوع کاهش وزن فرد را مستعد عفونت و بیماری میکند. همچنین احتمال مرگ و میر را در طول 18 ماه 25 درصد افزایش میدهد.
کاهش مقدار غذای دریافتی، سوءجذب، اسهال، استفراغ، دیابت شیرین و دفع گلوکز در ادرار، پرکاری تیروئید، اختلالات روانی، افسردگی، سرطانها، بیماریهای خوشخیم گوارشی، عفونتها و… همگی میتوانند از دلایل کاهش وزن ناخواسته باشند.
چگونه تناسب قد و وزن را بسنجیم؟
وزن مانند قد یک معیار نسبی است. برای مثال در یک جامعه به ظاهر سالم، وزن افراد بالغ میتواند از 62 تا 78 کیلوگرم متغیر باشد. درواقع وزن همه این افراد در محدوده طبیعی قرار دارد اما برحسب نژاد، جنس و ژن میتواند متفاوت باشد.
باید توجه داشت که وزن به تنهایی ملاک نیست بلکه باید نسبت به قد مطرح شود مثلا وزن 70 کیلوگرم برای یک فرد با قد 152 سانتیمتر ناسالم محسوب میشود اما برای فردی با قد 174 سانتیمتر، طبیعی است. نسبت وزن به قد با معیاری تحتعنوان نمایه توده بدنی یا BMI محاسبه میشود.
برای بهدست آوردن BMI باید وزن را (به کیلوگرم) بر مجذور قد (به متر) تقسیم کرد. حاصل این تقسیم اگر کمتر از 18 باشد، فرد کموزن شناخته میشود اما اگر بین 18 تا 25 باشد، وزن طبیعی محسوب میشود. نمایه توده بدنی بین 25 تا 9/29 نیز نشانه اضافه وزن و نمایه توده بدنی بالای 30 نشانه چاقی است.
6 دلیل پاتولوژیک کاهش وزن
یکی از نکات مهم در پزشکی و رشته غدد و متابولیسم، تغییرات و کاهش وزن است. البته اگر لاغری در خانواده ارثی وجود داشته باشد، اغلب نگرانکننده نیست، اما هرگونه تغییر وزن بدون علت باید بررسی قرار شود. در این بررسی، حتما باید در مورد اشتها از بیمار سوال شود. لاغری به همراه کاهش اشتها اهمیت بیشتری دارد زیرا بسیاری از بیماریهای وخیم و بدخیم با این علامت همراه هستند، اما اگر کاهش وزن همراه با حفظ اشتها باشد، اغلب قابلدرمان است.
این نوع کاهش وزن دلایل مختلفی دارد که مهمتریناش عبارتند از:
1. بیماریهای انگلی
یکی از دلایل کاهش وزن با حفظ اشتها، بیماریهای انگلی هستند. افرادی که انگلهای رودهای دارند به اندازه کافی غذا میخورند اما لاغر میشوند. البته در این بیماریها علائم دیگری مثل شکم درد، سیالوره یا آبریزش دهان (بهخصوص موقع خواب)، سردرد، سرگیجه و رنگپریدگی نیز دیده میشود. انگلهای رودهای را میتوان از طریق آزمایش مدفوع تشخیص داد.
2. نارسایی غده فوقکلیه
بعضی دیگر از اختلالات متابولیسم مانند بیماری آدیسون یا نارسایی آدرنال (غده فوقکلیه) هم گاهی اوقات با کاهش اشتها و وزن همراه هستند. البته این بیماری شیوع بالایی ندارد اما بالقوه خطرناک است و باید بهموقع تشخیص داده شود. در کمکاری غده فوقکلیه فرد به شدت افت فشار خون پیدا میکند، بنابراین اگر بیمار دچار کاهش وزن و افت فشار بیعلت شده باشد، باید احتمال این بیماری را در نظر بگیرد.
3. مصرف برخی داروهای اعصاب
بسیاری از داروهای اعصاب بهخصوص داروهایی که برای اضطراب، افسردگی و توهم تجویز میشوند، اشتها را کاهش و خواب را افزایش میدهند، بنابراین اگر از داروی اعصاب استفاده میکنید و ناگهان دچار کاهش وزن شدهاید، باید حتما با پزشک مشورت کنید تا داروهایتان را تغییر دهد. لازم به ذکر است که این داروها نباید یکدفعه و بدون مشورت پزشک قطع شوند.
4. دیابت
دیابتیها از دیگر افرادی هستند که با اشتهای زیاد، لاغر میشوند. البته این اتفاق زمانی میافتد که قندخون کنترل نشده باشد. در این وضعیت قند از ادرار دفع میشود و همراه با خود آب بدن را هم دفع میکند. در نتیجه فرد دائم تشنه است و آب مینوشد.
از طرف دیگر، دفع قند و انرژی در این افراد باعث پلیفاژی (پرخوری) میشود اما وزن فرد به جای افزایش یافتن، کاهش مییابد.
از دیگر علائم قندخون بالا میتوان به خشکی دهان، گزگز دست و پا، عصبی شدن، شبادراری، کمخوابی، خوابآلودگی، استرس و عفونتهای عودکننده قارچی بین انگشتان پا، کشاله ران، زیر بغل و نواحی تناسلی اشاره کرد.
زخمهایی که خوب نمیشوند یا خیلی دیر بهبود مییابند هم میتوانند از علائم قندخون بالا باشند. بالا رفتن ناگهانی قندخون میتواند اختلال دید نیز ایجاد کند. در این وضعیت، میزان قند در عدسی چشم بالا میرود. در نتیجه عدسی به خود آب میگیرد و محدب میشود.
البته با کنترل قند، این اختلالات برطرف خواهد شد. گاهی اوقات نیز دیابت خود را با عوارض نشان میدهد؛ مثلا فرد ممکن است دچار درد قلبی و تنگینفس کوششی شود و بعد با مراجعه به متخصص قلب از ابتلای خود به دیابت با خبر شود. بعضی از افراد هم ممکن است با عوارض کلیوی و ورم پا متوجه دیابت خود شوند.
5. پرکاری تیروئید
مبتلایان به پرکاری تیروئید از دیگر افرادی هستند که با اشتهای خوب، لاغر میشوند. در این بیماری، متابولیسم (سوختوساز) بدن بیشتر به سمت سوخت میرود. به همین دلیل فرد هرچقدر هم که غذا بخورد، لاغر میشود.
البته پرکاری تیروئید در سنین بالا همیشه با افزایش اشتها همراه نیست. در این سنین فرد مبتلا بیشتر دچار افسردگی و بیاشتهایی میشود.
از دیگر علائم همراه پرکاری تیروئید میتوان به لرزش، تحریکپذیری، تپش قلب، تعریق زیاد، اضطراب، بیخوابی، ریزش مو، اسهال، خیره شدن چشمها و در مراحل پیشرفتهتر، بیرون زدن چشمها اشاره کرد. این علائم ممکن است همزمان در همه افراد مبتلا دیده نشود؛
مثلا فردی ممکن است فقط دچار تعریق و 2 تا 3 کیلوگرم کاهش وزن شود و فردی دیگر بهدلیل تپش قلب ناگهانی به پزشک مراجعه کند و متوجه پرکاری تیروئید شود، بنابراین پرکاری تیروئید یک بیماری مرموز است و به شکلهای مختلف خود را نشان میدهد. این بیماری انواع مختلفی دارد.
در گواترهای سمی، تیروئید پرکار است و گرههای متعدد دارد. بعضی افراد نیز به دنبال بیماریهای ویروسی دچار تیروئیدیت میشوند. استفاده از آنژیوگرافی و عکسبرداری با مواد کنتراست یا مواد حاجب هم میتواند احتمال ابتلا به پرکاری تیروئید را بالا ببرد زیرا این مواد حاوی میزان زیادی ید هستند، بنابراین اگر فردی پس از آنژیوگرافی یا عکسبرداری رنگی ناگهانی لاغر شود، باید به این بیماری شک کند.
6. بیاشتهایی عصبی
مسائل روانی از شایعترین علل کاهش وزن همراه با بیاشتهایی هستند. در بیاشتهایی عصبی (anorexia nervosa) فرد زودرنج است و به دنبال هر گونه استرس و افسردگی اشتهای خود را از دست میدهد.
بیاشتهایی عصبی و کاهش وزن حاصل از آن همانند چاقی به بدن آسیب میرساند. مهمترین آسیب آن، پوکی استخوان است. درواقع اگر نمایه توده بدنی (BMI) زیر 18 باشد یا فرد به طور ناگهانی بیش از 10 درصد از وزن خود را از دست بدهد، در خطر پوکی استخوان قرار میگیرد.
این بیماری اغلب برای دختران جوان و در دهه دوم و سوم عمر اتفاق میافتد. گاهی حتی این افراد گلوی خود را تحریک میکنند تا غذای خورده شده را بالا بیاورند، بنابراین باید حتما تحتنظر روانپزشک قرار بگیرند.
اگرچه شایعترین علت کاهش وزن با بیاشتهایی، به مسائل روانی مربوط میشود اما در پزشکی باید ابتدا بیماریهای ارگانیک یا جسمانی بررسی شود و بعد به دنبال بیماریها روانی گشت. مثلا در یک دختر جوان که ناگهان و ناخواسته لاغر شده و بیاشتهاست باید ابتدا احتمال بیماریهای جسمانی مانند سرطان تخمدان و… را رد کرد و بعد به روانکاوی و روانشناسی پرداخت.